Ykdysadyýetiň ädimlerinde kiber howpsyzlygy

Sanly ykdysadyýet adamyň gündelik harytlary sarp etmeginde we olara zerurlyklary düşündirmekde işler alyp barýar.Edara kärhanalaryň resminamalarynyň sanly ulgama geçmegi nähili ýeňillikleri we oňaýlylyklary durmuşa geçirendigi bu günki gün halk bähbitli işleri agzanyňda munuň hakykatdan hem şeýledigine göz ýetirýärsiň.Bu günki gün ýurdumyzda kiçi telekeçiligi ösdürmekde Hormatly Prezidentimiziň alnyp barýan işlere badalga bermeginde sanly hyzmatlarynyň ähmiýeti ýokarydyr. .Komputer ulgamynyň esasy ammar artykmaçlygyny döretmek bilen bir hatarda dünýä bazarynda üstünlikli çykyş etdi. Kiber howpsyzlygynyň ýollary bilen ykdysady ösüşlerimizi gorap saklamak hem-de ýurdumyzyň ykdysady ösüşlerinde ýokary dereje gazanmakda her bir edilýän işlerde kibernetikanyň öz milli äsdimleriniň bardygyny her haçan ýatladyp durmak bolsa, bu günki gün ýurdumyzda edilýän işlere eýelik gözi bilen garamagyň möhümdigini düşündirýär. Aragatnaşygyny ösdürýär we ýerine ýetirýär. Dürli görnüşdäki harytlary öndürmek hem- de onlaýyn satuw işleri bilen meşgullanýar.Amerikada bolsa bu kompaniýa ýyllyk salgytyny goýduryp,hyzmatlaryň iki güne geçmesini gazandy. Şeýlelikde sanly ykdysadyýetiň kömegi bilen kompaniýalaryň dünýä bazarynda bahalary öňküden has artdy. Sanly ulgam diňe bir ykdysady ösüşi ýokarlandyrmak bilen çäklenmän, eýsem hili gowulamakda- da üstünlikleriň açary bolup hyzmat edýär.Sanly ulgam täze gapylar, ýagny ýurdumyzda sanly ulgam arkaly edilýän işleriň täzeçe görnüşlerini ýüze çykarmakda uly işler ýola goýulýar.Gelejekde ediljek işlere hem halk bähbitli çözgütlere hem sanly ulgam bilen bagly bolan zatlar munuň şeýledigini subut etdi. Ol çözgütlerde sanly ykdysadyýetiň oňyn täsiriniň bolandygy,sanly ulgam arkaly iň iri kompaniýalarynyň hyzmatdaşlygynda bu günki gün ýurdumyzda ykdysady derejäniň ýokarlanandygy subut boldy.Ähmiýeti we şu günki gün ýurdumyzy sanly ulgama dolulygyna geçmäge mümkinçilik döredildi. Dürli mysallar arkaly sanly ulgamyň täsiri özüniň halk bähbitli işleri ýola goýmakda täsiriniň ýokarydygyny subut etdi. Mysal üçin kitap okamakda sanly ulgamyň täsiri hem ýokarydyr. Kitap ynsanyň iň bir söýgüli zadydyr we ol durmuşy has gowulandyrmak we ruhy dünýäňi baýatmak üçin iň ýokary netijeli işleriň biridir.Kitaby okamagyň, ýa- da haýsydyr bir zerurlygy ýa- da islegi öwrenmegiň usullaryna sanly ulgam öz täsirini ýetirip biler? Olaryň biri hem iň täze çykan smortfon arkaly töleglerdir. Mobil bank goşundysy arkaly smortfondan çekilip alnan tölegiň çekleşdirme hyzmatlary hem bar, munuň özi häzirki zaman adamzat jemgyýetinde ösen islegleri tizara kanagatlandyrmaga mümkinçilik berýär. Şu günki gün biziň ýurdumyzda sanly ulgamy has düýpli ýola goýmak üçin uly işler alnyp barylýar. Dünýäniň ösen tehnologiýalarynyň bu günki gün biziň ýudumyzda hem ornaşdyrylmagy üçin Hormatly Prezidentimiz tagallalary edýär. Ýurdumyzyň ykdysady derejesine täsir edýän sanly ulgama geçen edaradyr , kärhanalaryň işlerini ýola goýmakda bu ýokary netijeleri görkezýän usul, ulgamyň ähmiýeti ýokarydyr. Diňe ýörite smartfony karta goýuň we töleg düwmesine basyň. Tölegler örän ýakyn aralykdan işleýär, şol sebäpli, karta we telefon biri-birine degip durmaly diýen ýaly. Birnäçe sekunt garaşyň, ekrandaky duýduryş tölegiň kabul edilendigini habar berer.Biziň ýörite smartfonumyz islendik töleg terminalynyň ornuny tutar, sebäbi onda ähli töleg ulgamlary, ähli jemagat hyzmatlary, ulag we aragatnaşyk hyzmatlary, şeýle-de restoranlarynyň we getirilip berilýän söwda hyzmatlary gurnalandyr. Türkmenistanyň Döwlet täjirçilik banklary bilen birlikde biziň Kärhanamyz, täze usullary ýerine ýetirmek üçin edilýän halk bähbitli aladalaryň biri hem häzirki zaman ösen tehnologiýalar döwründe edilen işleriň netijesini seljermekdir. Çünki ýurdumyzda edilýän işleriň has döwrebaplaşdyrylmagy üçin, halkymyza her bir işiň elýeterli bolmagy üçin uly işleri alnyp barylýar.Häzirki zaman töleg terminallarynyň kart ulgamy arkaly amala aşyrylmagy häzriki zaman täze ösüşlere badalga bolan täzelikleriň üstüni açýar. Türkmen Halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyzyň hem-de Arkadagly Serdarymyzyň ýolbaşçylygynda halk bähbitli edilýän işler öňküsinden has-da ýokary derejelere ýetdi. Häzirki zaman döwrebap tehnologiýalar esasynda ýola goýlan işleriň biri hem döwrebap tölegleriň içinde smortfon arkaly töleg etmek hem-de şol töleglerde ýerine ýetirilen hyzmatlaryň internet tölegi arkaly amala aşyrylmasyny gazanmakdan ybaratdyr. Şeýle-de biziň kärhanamyzyň ýaşlarynyň döredijilikli çeken zähmetleriniň üsti bilen ýerine ýetirilen resminama dolanşygynyň täze usullary hakda aýtmaga bizde doly mmükinçilikler bar. Ýagny sanly ulgam biziň ýurdumyzda ornaşdyrylmak bilen has täsirli işleriň ýola goýulmagy, halk bähbitli zatlaryň ýola goýulmagy ajaýyp mümkinçilikleri döredýär.Mysal üçin okamagyň, ýagny bir kitaby dürli hili okyja ýetirmegiň täsiri. Kitaphanalarymyzyň hem sanly ulgama geçmegi bu günki gün munuň subutnamasydyr. Şeýlelikde kitaphanalar beýik medeniýetleri özlerinde jemleýän zatlardyr. Şol sebäpli onuň sanlaşdyrylmagy dünýä kitaphanalaryna gol uzatmaga mmükinçilik berýär. Häzirki wgatda okyjynyň ösen islegini kanagatlandyrmakda hem bu bahasyna ýetip bolmajak gymmatlykdyr.Häzirki wagtda ýurdumyzyň “öwlet täjirçilik banky bilen bilelikde durmuşa geçirýän bu töleg hyzmatlary usuly dünýä sanly ulgamynda biziň ýurdumyzda hem edilýän işleriň ösýändiginden habar berýär.Smortfona galtaşmazdan ýörite mobil goşundynyň üsti bilen alnan tölegiň diňe işewür adamlaryň sähelçe sekundyny almagy bu günki gün döwürdeşlerimiz barada ýurdumyzda edilýän aladalaryň biridir.Tölegleri kabul etmek boýunça bank terminalyny unudyň.Indi ol Siziň smartfonyňyzda.Ähli gerek bolan zat bu Mobile Bank tehnologiýasynda gurnalan. BU ugruň üsti bilen ýurdumyzyň edara- kärhanalarynda dolandyryş işleriniň amala aşyrylmasyny sähelçe wagtyň içinde gazanmak we şol edilen işlerde halkyň bähbidini goramak şeýle-de bu ajaýyp resminama dolanşygynyň anyk hem-de gyşarnyksyz ýerine ýetirilmegini gazanmakda köp peýda berjekdigi bu günki gün edara – kärhanalarymyzyň ýüzlerçesine ornaşdyrylan bu resminama dolanşygy hakynda aýdyp geçmek biziň üçin buýsançly wakalaryň biridir. Elektron resminamadolanşyk we buhgalteriýa. Resminamalaryň dolandyrmagy, işgärler bilen bile işlemek, iş proseslaryny gurnamak,yaly işleri oz içine alýar, bulardan başgada

Bu gözlegler netijesinde bu indeksiň üpjünçilik derjeleriniň ösjekdigini hasaba getirmesi gözlegleriň anyk maglumatlara ygtybarly çeşmelere daýanýandygynyň alamatydyr.Şeýlelikde ol sanly ulgam baradaky ösüşlerde ilkinjileriň hataryna geçdi. başlady.Adaty üpjünçilik, awtoulag, energetik üpjünçiligi bilen bilelikde olaryň arasynda ýer almaga başlady we olaryň ýerini çalyşmaga başlady.Internet kärhanalar häzirki döwürde dünýä kompaniýalarynyň sanawynyň ýarsyny tutmak bilen hyzmatdaşlygyň uly göreldesini görkezýärler Ykdysadytiň anyk bölümlerini, telekeçiligiň ösüşini, elektrik üpjünçiligini az ulanmagyň häsiýetlerini girizmek bilen bilelikde dünýä ykdysadyýetiniň üstünlikli ösüşlerini adamzada anyk göz ýetirmäge mümkinçilik döredýär.Anyk bölümleriň kemala gelmegini we olaryň önümçilige täzelik bolup ornaşmagyny gazanmak üçin anyk wezipeler öňde goýulyp başlanmagy ykdysady ösüşiň üstünlikleriniň esasy açarydyr. Adaty ykdysadyýetiň hem esasy özeni önümçiligi aýyl- saýyl etmek bilen bir hatarda ösüşi gazanmak usullary ýokary netije gazanmaga mümkinçilik döredýändir.Şonda enjamy işewirleşdirmek, üpjünçiligi, adam akymlaryny we beýleki zatlary anyklaşdyrmak we olara edilýän hyzmatdaşlygyň anyk wezipelerine seretmegiň zerurdygyny belläp geçdi.Sanly ykdysadyýetiň ulanylyşa goýberilmeginde howpsuzlygyny gazanmak meselesi hem dünýäniň tejribeçilik ykbalynda uly orny eýeleýän bolsa,ýagny asyryň heňi bolup ýaňlanýan sanly ykdysadyýetiň goragly bolmak üpjünçiligine öz hereketinden az üns bermeli däldie”diýip, belledi. Welikobritaniýanyň ýokary görkezijili strategik önümçilik gazanmagy bu ugurlaryň ýurtlary, döwletleri ýetiren derejesinde sanly ykdysadyýetiň esasy üstünligidigini dünýä tanatdy.Önüm işläp çykarmak, hyzmatdaşlyk halkasy, aralykçylyk bularyň hemmesi bir bitewi sanly birleşige öwrüldi.

Adaty önümçilik bilen täze sanly önümçiligiň arasyny anyk aýyl- saýyl edip bilen döwletleriň biridir. Şeýlelikde ol induwidual hyzmaty aradan aýyrmak bilen täze sanlaşdyrmaga çagyran döwlet hökmünde tanalýar. Elektron hat – bu haty kabul etjegiň elektron salgysyny we hatyň tekstini özünde saklaýan tekstli faýldyr. Kibernetikanyň üsti bilen islendik hereketleriň, sanlaşdyrma usullarynyň bir- birek bilen baglydygyny subut etmek hem-de ähli tapawutdan süzgüşçden geçirmek – ýagny kiber ugry boýunça ol hereketleriň howpsyzlygyny gazanmak diňe bir biziň ýurdumyzda däl, eýsem dünýä ýurtlarynyň tehnologiki bazarynda , bank ulgamlarynda hem-de beýleki ugurlarda belli bolşy ýaly , täzeliklere, kiber howpsyzlygynyň ýola goýýan netijelerine üstünlikli arlalaşmaga mümkinçilikler açýar.Elektron poçtany almak uçin serwerde öz salgyň bolmaly. Ol hat alýan salga meňzeş bolmaly. Elbetde elektron poçtalaryň gögerçinleriň ýerini tutmagyny adam taryhy maglumatlarda , hakydasyna ýazdy. Şol sebäpli- de gögerçinelere bolan söýgi, ynam olaryň özlerini subut etmesi ynsan beýnilerinde döreden düşünjesi bilen ýaşar.Sanly tehnologiýalary dolandyrmagyň usullaryny kesgitleýän hünärmeniň bolan ýerinde kompaniýalar özara bäsleşiklerde täzeden- täze, mümkinçiligi has doly açyp görkezýän enjamlaryň bolmagy bu günki günüň ösen tehnologiki zamanasy üçin zerur şertleriň biridir.Adaty ykdysadyýetde zerurlygyň hem-de ýüz tutmalaryň serhedi örän anyk bölünendir. Ýöne sanly ykdysadyýetiň ösmegi bilen bu serhetler ýuwaş- ýuwaşdan öz ähmiýetini ýitirýär.Çünki adam bu aralykda öndüriji hem-de sarp ediji güýç hökmünde işewürleşýär. Munuň özi bolsa köp ulgamlarda täze tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagyny talap edýär.Elbetde kiber hüjümleriň ýüze çykmazlygy üçin hem-de netijeli barlaglary ýola goýmak, gözegçilik etmek ösüşler bieln deň gadam basýan basgançaklardyr, munuň özi dünýä bazaryna çykýan netijeliligiň elli göterimine deňdir. Çünki haçanda sanlaşdyrmanyň kiber düzgünini ýola goýmasaň, onda hiç bir jähtde beýle ýagdaýlaryň, ýagny ykdysady ösüşleriň ýol alyp gitmeginiň mümkin däldigini bildirmek gerek.Hyzmatyň sarp edijilik ukybyny çaltlaşdyrmak hem- de müşderiniň esasy islegini kanagatlandyrmak üçin täze tehnologiýalaryň ulanylmagy bilen düşündirilýär. Käbir mysallara ýüzlensek, köplenç öndürijiniň belli bir ugra gönükdirlen iş akymynda dürli harytlaryň öndürijiligi şol bir wagtyň özünde birnäçe görnüş bolup, ösen hyzmat etmek sferasynyň işjeňligini artdyrmakda, ähmiýetini has ýokary götermekde sanly ulgamyň mümkinçilikleri çäksizdir. Döwletiň ilatyň ösen islegini öwrenmegi, şonuň esasynda- da şol islegi kanagatlandyrmak üçin sanly ulgamy durmuşymyza berk ornaşdyrmak gerekdir. Sanlar arkaly ölçeg birligini çykarmak, meselem islendik ölçeg alýan enjamyň sanlaşmagyny gazanmak meselesinde hem şeýle ösüşiň biziň durmuşymyza gönüden- göni ornaşdyrylýandygyna göz ýetirmek bolar. Hasap ylmynyň esasy shemasyny düzýän detallaryň ýekeme- ýeke sanalyp geçilende sanly ulgamyň esasy özenidigini öwrenmek ilkinji nobatda ýola goýmaly zatlaryň biridir.Täze tehnologiýalary durmuşa ornaşdyrmagyň esasynda ýatýan ýörüteleşdirlen işgärleriň düzüm birligi hem- de sanly tehnologiýany durmuşa ornaşdyrmakda we onuň ähmiýetine düşünmekde esasy gerekli bolup durýan zatlaryň biri bolan sanly bilimdir. Işleriň üstünlikli we öňküsinden has ýeňil hem- de täze özgerişlikleri öz içine almagy üçin sarp edijiniň ösen islegini kanagatlandyrmak üçin ähli hereketlendiriji güýji ýola goýmak üstünligiň açary hökmünde öňe çykýar. Munuň özi bolsa, kärhanalaryň täze röwüşe geçmegini hem- de öňki iş usulyny üýtgedip, ornaşdyrmak bilen bir hatarda köp görnüşli ykdysady üstünliklere ýetmäge başlady.Ykdysady ösüşiň ýokary göterilmegine sebäp bolup barýan sanly ykdysadyýet gelejekde her kesiň ünsüni özüne çekjekdigi düşnüklidi. Türkmen Halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyzyň hem-de Arkadagly Serdarymyzyň ýolbaşçylygynda halk bähbitli edilýän işler öňküsinden has-da ýoakry derejelere ýetdi. Dolanşygyň üsti bilen kiber howpsyzlygyny birlikde alyp gitmek hem-de ýokary dereje gazanmaga mümkinçilikler tapmak bolsa, Gahryman Arkadagymyzyň ýaşlara bolan ynamynyň ýokarydygyny subut etmek bilen ösüşleriň sakasynda duran sanlaşdyrmanyň netijesini gazanmaga mümkinçilikleri döredýär. ýurdumyzyň edara- kärhanalarynda dolandyryş işleriniň amala aşyrylmasyny sähelçe wagtyň içinde gazanmak we şol edilen işlerde halkyň bähbidini goramak şeýle-de bu ajaýyp resminama dolanşygynyň anyk hem-de gyşarnyksyz ýerine ýetirilmegini gazanmakda köp peýda berjekdigi bu günki gün edara- kärhanalarymyzyň ýüzlerçesine ornaşdyrylan bu resminama dolanşygy hakynda aýdyp geçmek biziň üçin buýsançly wakalaryň biridir. Şeýlelikde kärhanamyzyň ýaşlary döredijilikli zähmet çekip, sanly ulgam arkaly birnäçe işleriň ýurdumyzda ornaşdyrylmagyna giň mümkinçilikntapýar. Oýlap tapmakda iň ygtybarly çeşme hökmünde ähli mümkinçilikleri azaldy we şol bir hatarda sanly ykdysadyýetiň bahasy ýokary derejä göterilip,gymmaty hem abraýy artmaga başlandy.Sanly enjamlaryň ýüze çykmagy bilen aragatnaşygyň şertleýin şöhlesi fiziki dünýäde aradan aýryldy.Olaryň deregini hakyky täze dünýäniň keşbi gurşap aldy.Adamzadyň täze durmuş giňişligi döredi. Sanly tehnologiýalaryň hem- de fiziki dünýäni täze ösüşlere çagyrýan tor dünýäsi onuň işini täzeleşdirmek üçin täzeliklere tarap atardy. Kiber howpsyzlygynyö üsti bieln gazanylan netijelere eýe çykmak we dünýä bazarynda ýoakry netije gazanmagy ýola goýmagyň üstünlikleri bu günki gün türkmen ýaşlarynda bolan hyjuwy has-da artdyrýar.Şeýlelikde adamzat ösüşi öňküsinden has täze giňişliklere tarap rowana boldy. Şeýle uly mümkinçilikleri döredip beren Türkmen Halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyzyň , şeýle-de Hormatly Prezidentimiziň , Arkadagly Serdarymyzyň başlary dik, janlary sag, alyp barýan işleri rowaçlyklara beslensin.

Wepa Rahmedow 

Oguljeren Gurbanowa

Türkmengaz Döwlet konserniniň Mary nebit – gaz orta hünär mekdebiniň mugallymlary