RU
Damja şekilli balyk (iňlisçede: Blobfish) ylmy ady Psychrolutes marcidus bolan, özboluşly daşky görnüşi bilen meşhur bolan çuň suw balygynyň bir görnüşidir. Ol köplenç ‘dünýäniň iň betgelşik haýwany’ diýlip atlandyrylýar, emma bu görnüşi diňe suwdan çykarylanda ýüze çykýar.Damja şekilli balyk esasan Awstraliýanyň, Tasmaniýanyň we Täze Zelandiýanyň kenar ýakalaryndaky çuň suwlarda ýaşaýar.Olar adatça 600 metrden 1200 metre çenli çuňlukda, gaty ýokary basyşly şertlerde ýaşaýarlar. Bu ýerde suwuň basyşy deňiz derejesindäki basyşdan 60-120 esse ýokarydyr.Damja şekilli balygyň iň meşhur görnüşi “Smooth-head blobfish” (Psychrolutes marcidus) hasaplanýar, ýöne ol Psychrolutidae maşgalasyndaky beýleki balyklary-da öz içine alýan giňişleýin atdyr.
Balygyň üýtgeşik görnüşi, onuň ýaşaýan çuňlugyndaky aşa ýokary basyşa uýgunlaşmagy bilen baglanyşyklydyr:Onuň bedeni esasan suwuňkydan birneme pes dykyzlyga eýe bolan gel (goýy suwuklyk) şekilli massadan ybaratdyr. Bu aýratynlyk oňa, ýüzüjilik pelsepesi (gaz haltajygy) ulanylmagynyň netijesiz boljak çuňlukda, energiýa sarp etmezden deňiz düýbüniň üstünde ýüzüp ýöremäge mümkinçilik berýär. Adaty balyklara mahsus bolan ýiti we berk myşsalary ýokdur. Suwdan çykarylanda, basyşyň birden peselmegi sebäpli, onuň jelmeşek bedeni giňeýär we adamyň gözüne “erän” ýa-da “damja” ýaly görünýän meşhur görnüşe eýe bolýar.Olar adatça 30 santimetre çenli uzynlyga ýetýärler.
Olaryň myşsalary az bolsa-da, bu olara päsgelçilik döretmeýär. Olar esasan agzyny açyp, öňünden geçýän ýüzüp ýören gabykly jandarlar (krustaseýler) ýaly iýmitleri iýýärler.Damja şekilli balyk 2013-nji ýylda internetde ses berlişik arkaly “Dünýäniň iň betgelşik haýwany” diýlip yglan edildi we şondan soň dünýäde meşhurlyk gazandy.Urkaçy balyklar öz ýumurtgalaryny (käwagt 100,000 çenli) deňiz düýbündäki daşlyk ýerlerde goýýarlar we olar çagalary çykýança ýumurtgalaryň üstünde saklanyp, goraglygyny üpjün edýärler.Olar yzygiderli awlanýan balyklar däl, ýöne çuň suw trolleýlerindäki täjirçilik balykçylygynyň täsiri astynda galýarlar we şonuň üçin ýitip gitmek howpy astyndaky görnüşler hasaplanýarlar.
Gysgaça aýdylanda, damja şekilli balyk çuň suwuň ýokary basyşyna gaty ussatlyk bilen uýgunlaşan jandar bolup, onuň betgelşik görünmegi diňe öz tebigy ýaşaýyş şertlerinden çykarylanda ýüze çykýan bir hadysadyr.
Baýramow Aman
Halkara senagatçylar we telekeçiler uniwersitetiniň Dil öwreniş bölüminiň 111-nji toparynyň talyby
