RU
Silkme telpek — türkmenleriň ylmyň, sungatyň we zähmetiň senedi bilen döreden, taryhy kökleri asyrlara uzap gidýän aýratyn milli buýsanjydyr.Telpekler daşky görnüşi, reňkleri, biçüwi we tikiliş usuly boýunça hem tapawutlanýarlar. Başgaplaryň özboluşly bir görnüşi bolan gulakjyn baganadan tikilýän telpek bolup, ol uzyn gulaklyk bölegi bolandygy sebäpli şeýle atlandyrylýar.Şypyrma, şyrdak, çöwürme – beýleki telpeklerden tapawutlylykda, tüýli tarapy iç tarapyna edilip tikilýän telpek görnüşleri. Olara “ýatyş telpegi” hem diýilýär.Türkmen telpekleri gyşyň sowuk howasyndan, tomsuň jöwzasyndan goraýan ygtybarly başgapdyr. Telpek halkymyzda merdanalygyň, erkliligiň, birsözlüligiň alamaty hökmünde görlüpdir.
Telpek (Türkmençe: telpek) Türkmenleriň milli geýiminiň aýrylmaz bölegi bolan, goýun derisinden ýa-da baganadan tikilýän däp bolan başgapdyr.Esasy maglumatlar:
Görnüşi: Ol esasan ýumşak deriden tikilen esasyň daşyna goýun derisi berkidilip taýýarlanýar.
Deriniň reňki: Deriň reňki, ulanylýan goýnuň görnüşine baglylykda ak, gara we goňur reňklerde bolup biler.
Aýratynlygy:
Ol Türkmenistanyň ykdysady şertlerinde (gyşda aşa sowuk, tomusda aşa yssy) örän ähmiýetli bolan ýyly saklaýjy häsiýetlere eýedir.
Telpek diňe bir amatlylygy bilen däl, eýsem türkmen milli däp-dessurlarynyň we medeniýetiniň, mertebäniň we abraýyň nyşany hökmünde hem uly ähmiýete eýedir.
Tikilişi: Telpegi tikmek we derini işlemek ussatlyk talap edýän, wagt alýan işdir. Köplenç, dürli ýaşdaky maşgala agzalary bu işe gatnaşýarlar.
Derini eýlemek (duzlamak, ýuwmak, süýt ýa-da gatyk bilen ýumşatmak) birnäçe hepde dowam edýär.
Görnüşleri: Telpekleriň görnüşleri we reňkleri olary geýýän adamyň ýaşyna we jemgyýetdäki ornuna görä üýtgäp biler:
Çagalar we ýaş ýigitler köplenç ak ýa-da açyk reňkli telpekleri geýýärler.
Orta ýaşly adamlar çal ýa-da goňrumtyl reňkli, ýüňi gysgarak bolan telpekleri saýlaýarlar.
Aksakgal ýaşulular bolsa gara ýa-da goňur-gara, gür we uzyn ýüňli telpekleri geýýärler.
Toý dabaralary üçin beýikligi 25-30 sm ýetýän, gür we uzyn ýüňli telpekler hem tikilýär.
Telpek häzirki wagtda hem türkmen halkynyň milli buýsanjy we milli lybasynyň möhüm bölegi bolmagynda galýar. Daşary ýurtly syýahatçylar hem bu milli başgapa uly gyzyklanma bildirýärler.
Ýasalyşy we Aýratynlyklary
Silkme telpek beýleki telpek görnüşlerinden, esasan-da, özüniň galyň, buýra-buýra we ösgün tüýi bilen tapawutlanýar.
Çig maly: Kesilmedik ýüňli guzy derisinden (köplenç goýun derisinden) ýasalýar.
Ady: “Silkme” sözi onuň tüýüniň uzynlygyna we gürlügine (gabalagyna) yşarat edýär.
Tikilişi: Telpegiň ýasalyşy örän kyn we irginsiz zähmeti talap edýär. Deri ilki duzlanýar, eplenýär, soňra ýuwulýar we ýumşak bolmagy üçin süzme ýa-da süýtde saklanýar. Bu ussatlyk ussa-şägirt gatnaşygynda öwrenilýän gadymy senediň netijesidir.
Aýratynlygy: Ol hem tomusda sergin, hem-de gyşda gowy yssy saklaýan tebigy başgapdyr.
2. Telpegiň Görünüşi we Manysy
Telpegiň görnüşi we reňki ony geýýän adamyň jemgyýetdäki ýerini we ýaşyny aňladyp bilýär:
Ýaşylara: Adatça ak ýa-da sarymtyl guzy derisinden tikilen telpek geýmek däp bolupdyr.
Ýaşululara: Gara we goňur reňkdäki, has gür tüýli silkme telpekler mahsusdyr.
Simwolik Manysy: Türkmen halkynda telpek mukaddes saýylyp, ony ýerde goýmak, başga birine satmak ýa-da çalyşmak aýyp hasaplanypdyr. “Telpek gyşda sowukdan, tomsa yssydan däl-de, abraý üçin geýilýär” diýen atalar sözi türkmenleriň telpege bolan garaýşyny görkezýär.
3. Beýleki Telpek Görnüşleri
Türkmenlerde diňe silkme däl, eýsem, başga-da telpek görnüşleri bar.
Hommakowa Şasoltan
Halkara senagatçylar we telekeçiler uniwersitetiniň Dil öwreniş bölüminiň 105-nji toparynyň talyby
