RU
Türkmenistanyň çäginde hakyky el degirmenleri (iki aýlanýan daşdan ybarat bolan görnüşi) biziň eýýamymyzyň I-IV asyrlarynda ýüze çykyp başlapdyr.
Şonuň üçin, el degirmeni ýa-da onuň ilkibaşky görnüşleri (owguçlar) müňýyllyklary öz içine alýan, örän gadymy taryha eýedir. Türkmen halky ony diňe bir hojalyk guraly hökmünde däl, eýsem, mukaddes hasaplap, öz medeniýetiniň aýrylmaz bölegine öwrüpdir.El degirmeniniň gözbaşy ilkinji ekerançylyk medeniýetlerine, has dogrusy Daş asyrynyň soňky döwürlerine degişlidir.El degirmeniniň esasy wezipesi däneli önümleri, ýagny bugdaýy, arpany we beýleki däneleri un etmek bolupdyr. Bu un soňra çörek, hleb, ýarma we beýleki türkmen milli naharlaryny taýýarlamak üçin ulanylypdyr.
Käwagt, iň kiçi görnüşleri ýa-da has döwrebap wariantlary bolsa, kahwe (kofe) çekirdeklerini ýa-da baharatlary üwemek üçin hem ulanylyp bilner, emma türkmen durmuşynda onuň taryhy ähmiýeti däne (un) üwetmek bilen berk baglanyşyklydyr.Türkmenleriň el degirmeni (ýagny, el bilen däne üweýän degirmeni) taryhy we medeni ähmiýeti uly bolan gadymy guraldyr.
El degirmeniniň taryhy Türkmenistanyň çäklerindäki iň gadymy medeniýetlere, hatda Jeýtun medeniýetiniň (miladydan öňki VII-VI müňýyllyklar) döwrüne hem baryp ýetýär. Ilkibada däneleri iki daşyň arasynda owguçlar bilen owradan bolsalar, soňra soky daşlary we soňra hem el degirmeni oýlanyp tapylypdyr.
El degirmenleri XIX asyryň ikinji ýarymyndan XX asyryň ortalaryna çenli türkmen durmuşynda örän wajyp we arzyly öý goşy bolupdyr. Ol esasan hem bugdaý we beýleki däneleri un etmek üçin ulanylypdyr. Türkmen halky degirmeni tamdyr, ojak, guýy, köpri ýaly zatlar bilen bir hatarda mukaddes hasaplapdyr. Oňa aýawly garalyp, arassa ýerde saklanypdyr we üstü örtülipdir. Hojalyklarda degirmen aýlamaga köplenç gün dogmanka başlapdyrlar, sebäbi halk arasynda “Säherde un üweseň, erenler, perişdeler kömek berýärmişler” diýen ynanç bolupdyr.Türkmen lälelerinde (aýdymlarda) we monjugatdylarda degirmen işiniň agyr zähmetdigi barada şeýle setirler bar:
”Degirmeniň ak daşy,
Akar gözümiň ýaşy.
Daňdan ukym aldyrman,
Säher ýelin çaldyrman,
Baş ýassygym degirmen,
Ýan düşegim kendirik,
Elim gitmez sapyndan,
Gözüm gitmez topundan.”
Manysy: Bu goşgy degirmen aýlaýan zenanyň (aýalyň) agyr we irki zähmetini, ukusyzlygyny, degirmeniň onuň durmuşynyň merkezine öwrülenini (ýassyk we düşek ýerine hasaplamagyny) görkezýär.
Bu aýtgylar we nakyllar degirmeniň diňe bir hojalyk guraly bolman, eýsem, türkmen durmuşynyň agyr zähmetini we ykdysady wajyplygyny şöhlelendirýän medeni simwol bolandygyny tassyklaýar.
Şalarow Süleýman
Halkara senagatçylar we telekeçiler uniwersitetiniň Dil öwreniş bölüminiň 107-nji toparynyň talyby
