RU
Türkmen halkynyň ussat sazandalary gyjakda çalan ajaýyp sazlary bilen gymmatly medeni mirasy döretdiler.Pürli Saryýew: Meşhur bagşy Sary bagşynyň ogly we ussat sazanda Pürli Saryýew gyjakda çalan “Torgaýguşlar”, “Bibi”, “Ýaşylbaş”, “Kepderi” ýaly halk sazlary bilen tanalýar. Ol hatda kakasy Sary bagşa niýetläp gyjak üçin ýörite “Bagyşlanýar” atly saz hem döredipdir. Bu sazlaryň ýazgysy häzir türkmen radiosynyň “Altyn Gaznasynda” saklanýar.Gyjak türkmen halkynyň sungatynyň janly ruhuny, onuň duýgularyny we taryhyny beýan edýän, kirişlerinden ýürek owazy inýän guraldyr.Eposlardaky we Sungatdaky OrnyMerkezi Aziýa halklarynyň aýdym-saz medeniýetlerinde giňden ulanylýan gurallaryň biri-de gyjakdyr (gydjak, gižak, gyjak). Bu kirişli saz guraly (köplenç ol Gündogaryň skripkasy diýlibem atlandyrylýar) özbeklere, täjiklere, garagalpaklara, uýgurlara hem-de türkmenlere mahsusdyr.
Bu saz guralyň gurluşy parslaryň kemançasyna çalymdaşdyr. Gyjagyň şar şekilli göwrümi kädiniň aýratyn saýlanyp alnan sortundan, agaçdan ýa-da başga materialdan ýasalyp, üsti deri bilen örtülýär. Häzirki zaman gyjagynda dört sany demir kiriş bar, ozal bolsa ýüpekden ýasalan üç sany kiriş ulanylypdyr. Guralyň çalnyşynyň nusgawy usulynda ol dik saklanýar; açyk, birneme burun sesi ýörite ýaý görnüşli guralyň kömegi bilen emele getirilýär Gyjak türkmen halkynyň taryhynda we medeniýetinde uly ähmiýete eýe bolupdyr.
”Görogly” Eposynda: Meşhur “Görogly” şadessanynda dutar, gyjak, balaman, kernaý, surnaý ýaly saz gurallarynyň atlarynyň duş gelmegi, türkmenleriň aýdym-saz medeniýetiniň örän kämildigine we bagşy-ozanlara berlen hormatyň belentdigine şaýatlyk edýär.”Dutar-Gyjak” Bileleşigi: Türkmen halk saz sungatynyň taryhynda dutar we gyjak hemişe bilelikde goşulyp, halky arassa kalply, ynsanperwer we watançylyk ruhunda terbiýelemekde esasy saz gurallary bolup gelipdir. “Saz eýlese dutar-gyjak…” diýen jümle hem muny tassyklaýar.Özbegistanda — köpdürli we baý saz gurallarynyň görnüşleri: kirişli we tarly — sato we gyjak, şeýle hem kirişli — dutar, tanbur, ud, owgan we kaşgar rubaby, kirişli we deprek görnüşli — çaň, üflenip çalynýan — naý, surnaý, deprek görnüşli — doýra.Kokos we Tut Agajy: Käbir halypa bagşy-sazandalaryň aýtmaklaryna görä, türkmenlerde üç kirişli gyjak takmynan XVIII asyryň ikinji ýarymynda ýüze çykypdyr. Ilkibaşda ony arap we hindi ýurtlaryndan getirilen kokos hozundan ýa-da suwkädiden ýasapdyrlar.
Kämilleşdirilen Gural: Soňra sazandalar tut agajynyň içini köwüp ýasandyklary barada rowaýatlar aýdýarlar. Netijede, gyjagyň sesi öňküsinden birneme güýçlenip, tembri (owazy) has-da owadanlanýar.
Maddy Detaýllar: Gyjagyň kädisiniň (korpusynyň) ýüzüne köplenç keýik ýa-da balyk hamyny çekipdirler. Bu jikme-jiklikler gyjagyň gadymdan gelýän tebigy we zähmet siňdirilen guraldygyny görkezýär.
Nunnaýew Nurmämmet
Halkara senagatçylar we telekeçiler uniwersitetiniň Dil öwreniş bölüminiň 105-nji toparynyň talyby
