RU
Fenek tilkisi, itler maşgalasynyň (Canidae) iň kiçi we Demirgazyk Afrikanyň çöllerine ajaýyp uýgunlaşan jandarydyr. Ol esasan ullakan gulaklary we kiçijik göwrümi bilen tanalýar.Ylmy ady Vulpes zerda.Göwrümi Iň kiçi tilki görnüşi. Uzynlygy 24 – 41 sm.
Agramy Diňe 0.7 – 1.6 kg (takmynan 100 gram agramly alma ýaly).
Gulaklary Iň tapawutly aýratynlygy. Uzynlygy 10 – 15 sm aralygynda.
Ýaşaýyş ýeri Demirgazyk Afrika we Arabystan ýarym adasynyň çölleriniň we ýarym-çölleriniň çägeli sebitleri.Ýaşaýyş endigi Esasan gijeki (nocturnal) jandar.Çöl Şertlerine Uýgunlaşma (Adaptasiýa).Fenek tilkisi çölüň aşa yssy we suwsuz şertlerinde ýaşamak üçin birnäçe ajaýyp aýratynlyklara eýedir:Ullakan Gulaklar (Termoregulýasiýa we Eşidiş).Gulaklar ganyň temperaturasyny düşürmek üçin ulanylýan uly ýerüsti meýdana eýe. Bedendäki artykmaç yssy gulaklaryň üsti bilen daşky gurşawa ýaýraýar.Uly gulaklar tilkä çägiň aşagyndaky ownuk jemlemleri (syçanlar, mör-möjekler) örän inçelik bilen eşitmäge mümkinçilik berýär.
Reňki açyk-sary ýa-da krem reňkde bolup, çägeli landşaftda ajaýyp kamoflýaž (gizlenmek) döredýär we Gün şöhlelerini yzyna gaýtarmaga kömek edýär.Ýüňleri galyň we ýumşak bolup, gündiz Gün şöhlesinden goraýar we gije bolýan aýazly sowukdan izolýasiýa üpjün edýär.
Aýaklarynyň aşagy galyň tüýler bilen örtülendir. Bu tüýler aýaklary yssy çägä degmekden goraýar we çägä batmazlyk üçin gowy çekiş (traksiýa) üpjün edýär.Fenek tilkisi suwsuz uzak wagtlap ýaşap bilýär. Gerekli suwuň köp bölegini iýýän ösümliklerinden we awundan (mör-möjekler, gemrijiler) alýar.Onuň böwrekleri suwy aýratyn gowy saklamak üçin uýgunlaşandyr, şonuň üçin peşewi örän konsentrirlenen (goýy) bolýar.
Olar gündizki yssydan gaçmak üçin çäge galyňlygynyň aşagynda çylşyrymly çukurlar (denler) gazýarlar. Bu çukurlar 3 metre çenli çuňlukda bolup, käwagt beýleki maşgala toparlarynyň çukurlary bilen birleşýär.Olar ähli zady iýijilerdir (omnivores). Esasy iýmitine mör-möjekler (çekirtgeler), ownuk gemrijiler, süýrenijiler (kesirtkeler), guşlaryň ýumurtgalary, şeýle hem miweler, ýapraklar we käbir kökler girýär.
Fenekler esasan monogam (ömürboýy bir jübütlik) bolup, 10 adama çenli bolan kiçijik maşgala toparlarynda ýaşaýarlar. Topar esasan ata, ene we olaryň çagalaryndan ybarat. Olar köp sanly sesler arkaly aragatnaşyk saklaýarlar: jygym-jygym etme, üýrme, gygyrma, hyňranyş we jürküldeme.
Urkaçy tilki ýylda bir gezek 2-den 5-e çenli çaga (kit) dogurýar. Göwrelilik döwri takmynan 50 gün dowam edýär. Erkek tilki çagalary 4 hepdelik bolýança ene tilkä iýmit getirýär.
Fenek tilkisi Alžiriň milli haýwany hasaplanýar. Bikanun söwda edilmegi we habitatynyň üýtgemegi (adam ýaşaýyş ýerleriniň giňelmegi) sebäpli, tebigatdaky populýasiýasy käbir sebitlerde azalýar.
Welmuradow Aman
Halkara senagatçylar we telekeçiler uniwersitetiniň Dil öwreniş bölüminiň 114-nji toparynyň talyby
