RU
Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Kentukki ştatynda ýerleşýän Mamont Gowagy (Mammoth Cave), uzynlygy boýunça bütin dünýädäki iň uly gowaklar sistemasy hasaplanýar. Bu täsin ýer, Birleşen Ştatlaryň Milli Parky bolup, şeýle-de ÝUNESKO-nyň Bütindünýä Miras Sanawyna we Halkara Biosfera Gorag Zolaklaryna (International Biosphere Reserve) girizilendir.
Mamont Gowagynyň ululygy aklyňy haýran edýär. Häzirki wagta çenli onuň 676 kilometrden (420 mil) gowrak geçelgeleri öwrenildi we kartalaşdyryldy, emma gözlegçiler entek açylmadyk onlarça, hatda ýüzlerçe kilometr geçelgeleriň bardygyna ynanýarlar.Gowaklar sistemasy, takmynan 10 million ýylyň dowamynda, Garbonifer döwrüniň uly hek daşlarynda (limestone) ýerasty suwlaryň we derýalaryň eroziýasy netijesinde emele gelipdir. Gowak, esasan, ýarym-arassa hek daşlaryndan we ýokarsyndaky dykyz daş (sandstone) gatlagyndan ybarat bolup, bu geologik düzüm gowagyň dykyz we uzyn geçelgeler ulgamynyň döremegine ýardam beripdir.
Beýleki gowaklardan tapawutlylykda, Mamont Gowagynda stalaktitler we stalagmitler (ýagny, “daş dikelýän” we “daş asylýan” görnüşler) beýle köp we ägirt uly däldir. Onuň esasy aýratynlygy, uly zallary, inli geçelgeleri we geologik taýdan seýrek duş gelýän gipsden ýasalan güller (gypsum flowers) ýaly tebigy minerallaryň beýleki görnüşleridir.
Mamont Gowagynyň diňe bir tebigy däl, eýsem taryhy ähmiýeti hem örän uludyr.
Adamlaryň bu gowaga ilkinji sapar girmegi takmynan 4,000 ýyl mundan ozal, gadymy ýerli amerikan taýpalarynyň döwrüne degişlidir. Olar gowagy, minerallar (hususan-da, ýerli dermanlyk maksatlar üçin ulanylan gips we mika) we duz (saltpeter) çykarmak üçin ulanypdyrlar.1812-nji ýyldaky iňlis-amerikan urşy döwründe, gowagyň içindäki duz ýataklary (porohy öndürmek üçin esasy serişde) ABŞ üçin strategiki taýdan aýratyn wajyp bolupdyr. Bu döwürde gowakda duz çykarmak işleri, soň bolsa syýahatçylyk ýollaryny açmak üçin afrıka asylly gul zähmeti giňden ulanylypdyr.
Dünýäde iň meşhur gowak ýolbeletlerinden biri bolan Stiwen Bişop (Stephen Bishop) gulyň gulçulyk döwründe gowagyň köp bölegini öwrenip, kartalaşdyrypdyr. Onuň açyşlary gowak taryhynda aýratyn orun tutýar.Gowak, ýerasty ekosistemasynda ýaşamaga uýgunlaşan jandarlaryň dürli görnüşlerini saklaýar.
Bu ýerde kör balyklar, kör garynjalar we beýleki troglobite (gowakda ýaşamaga uýgunlaşan) görnüşli mör-möjekler ýaşaýar. Olar garaňkylyga uýgunlaşyp, gözlerini ýitirip, beýleki duýuş synalaryny has-da ösdüripdirler. Gowagyň içinden aýlanýan Green (Ýaşyl) we Nolin derýalarynyň ýerasty bölekleri, gowagyň ekosistemasy üçin wajyp suw çeşmesini döredýär.Mamont Gowagy Milli Parky, ähli ýaşdaky we ukyplardaky syýahatçylar üçin dürli hili gowak gezelençlerini (taryhy gezelençlerden kyn kynçylykly “ýabany” gezelençlere çenli) hödürleýär. Ýerüsti park meýdany bolsa, gezelenç, atda gezme, gaýykda ýüzmek we tebigaty synlamak üçin ajaýyp şertler döredýär.
Mamont Gowagy, ynsan gözleginiň we tebigatyň güýjüniň ajaýyp nusgasydyr. Ol, uzynlygy we taryhy bilen, henizem açylmagyna garaşýan uly syrly ýer bolup galýar.
Şazadaýewa Nurana
Halkara senagatçylar we telekeçiler uniwersitetiniň Dil öwreniş bölüminiň 123-nji toparynyň talyby
