RU
Türkmenistanyň beýleki sebitleriniň egin-eşiklerinden özboluşly aýratynlygy, ýagny reňkleriniň ýiti, keşdeleriniň inçe we şaý-sepleriniň saldamly bolmagy bilen tapawutlanýar. Bu lybaslar, esasan, Hazar deňziniň kenarynda ýaşaýan Ýomut türkmenleriniň däp-dessurlaryny we çeperçilik ussatlygyny özünde jemleýär.
Balkan zenanlarynyň esasy lybasy uzyn we giň biçüwli köýnekdir.Köýnekler üçin esasan el dokama keteni (ýüpek mata) ulanylypdyr. Reňkler köplenç gyzyl, gyrmyzy, al we melewşe bolup, olar şadyýanlygyň, ruhubelentligiň we geljege bolan ynamyň nyşany hökmünde kabul edilipdir. Gelinleriň köýnekleri toý we dabaraly pursatlarda has ýiti reňklerde saýlanypdyr.Köýnegiň uzyn ýakasy esasy aýratynlyklarynyň biridir. Bu uzyn, ýarym-tegelek biçüwli ýakalar, ýeňleriň ujy we etek bölekleri örän inçe we nepis keşdeler bilen bezelýär. Balkan keşdeleri, beýleki sebitlerdäki ýaly, haýwanat we ösümlik dünýäsiniň (gül, gunça) hem-de gözden-dilden goraýjy manyny aňladýan geometrik nagyşlary öz içine alýar. Gelin-gyzlar heniz ýaşlykdan, 7-10 ýaşlaryndan başlap, keşde çekmegiň tilsimlerini öwrenip, bu sungaty kämilleşdiripdirler.
Zenanyň milli lybasy başatgyçsyz doly bolmaýar. Balkan zenanlarynyň başatgyçlary we oňa dakylýan şaý-sepleri olaryň ýaş aýratynlygyny aýdyň görkezipdir.Gelin-gyzlaryň başlaryny bezeýän esasy elementleriň biri sary öýmeler ýa-da reňkli ýaglyklardyr. Olar ýüzüň we boýnuň ugrunda ýaglykly gelin-gyzyň mertebeli keşbini döredýär.Toý we uly dabaralar üçin ulanylýan, adatça al-ýaşyl reňkli, nepis keşdeli çyrpy milli lybasyň iň esasy bölekleriniň biridir. Zenanlaryň başlyklarynyň (tahýalarynyň) çür depesine dakylýan, gümmez şekilli, kaşaň we agyr gupba (şaý-sep) gyzlar durmuşa çykýança dakynypdyrlar.
Balkan gelin-gyzlarynyň milli lybaslaryny dünýäde meşhur eden zatlaryň iň esasy – olaryň uly we saldamly kümüş şaý-sepleridir. Türkmen zenanynyň şaý-sepi diňe bir bezeg däl, eýsem, tumarlyk (gözden-dilden goraýjy) we onuň maşgala ýagdaýyny, ýaşyny görkeziji gymmatlyk bolupdyr.Merkezi Aziýanyň çarwa halklarynyň däplerine laýyklykda, Balkan zenanlary esasan arassa kümüşden ýasalan şaýlary dakynypdyrlar, sebäbi kümüş Aýyň bölejigi hasaplanyp, mistiki aýratynlyklaryna ynam bildirilipdir.Durmuş guran zenanlara degişli bolan şaýlar has köpdürli we agyr bolupdyr. Mysal üçin, maňlaýlyk, asyk, saçlyk, eginlik, açarbag, tumar we bukaw ýaly şaýlar. Balkan sebitinde ýaýran tomarçakly gülýakalar (döş bezegi) gabarçakly bolup, ol nesil dowamy bilen baglanyşyklylygy aňladypdyr. Käbir çeşmelere görä, bir türkmen zenanynyň dakynýan şaý-sepi hatda 36 kilograma çenli agyrlyga ýetip bilipdir.
Balkan welaýatynyň zenanlarynyň milli egin-eşikleri – keşdeçilik sungatynyň inçeliginiň, ýiti reňkleriň joşgunynyň we zergärçilik sungatynyň saldamlylygynyň ajaýyp utgaşmasydyr. Bu lybaslar türkmen zenanynyň çeperligini, edebini we mähir-muhabbetini wasp edýän, nesilden-nesle geçýän milli mirasyň aýdyň mysalydyr.
Orazmuradowa Aýjahan
Halkara senagatçylar we telekeçiler uniwersitetiniň Dil öwreniş bölüminiň 110-njy toparynyň talyby
