RU
Ulitkalar we olaryň geň uky aýratynlyklary biologik dünýäniň iň täsin faktlarynyň biridir. Ulitkanyň uky prosesi beýleki janly-jemendelerden düýpgöter tapawutlanýar we olaryň tebigatda ýaşamagynyň esasy bölegidir.Ulitkalaryň uky prosesi babatda iň geň galdyrýan aýratynlyk olaryň uzak wagtlap uklamaga ukyplylygydyr. Ulitkalar, daşky gurşawyň şertlerine baglylykda, hatda üç ýyla çenli uky ýagdaýynda (durmuşyň haýallamagy) galyp bilýärler.
Uky Däl-de, Uky Ýaly Ýagdaý
Ulitkalaryň bu uzak wagtlap dowam edýän ýagdaýy adaty “uky” (sleep) däl-de, eýsem torpor ýa-da estiwasiýa (tomusky gyşy) diýlip atlandyrylýan ýagdaýdyr. Bu ýagdaý köplenç aşa yssy we gurak howada ýüze çykýar. Ulitka öz kabinasynda gizlenýär we onuň agzyny ýuka, gaty gatlak (epifragma) bilen ýapýar. Bu gatlak suwuň bugarmagynyň öňüni alýar, şeýlelikde ulitkanyň guramakdan goralmagyny üpjün edýär.Sowuk howa şertlerinde ulitkalar edil şuňa meňzeş ýagdaýa girýärler. Bu ýagdaý “gyşky uky” diýlip atlandyrylýar we ulitkanyň metabolizmini gaty pes derejä çenli haýalladýar.
Ukynyň Döwürleýinligi (Siklleri)
Uzak möhletli estiwasiýa ýa-da gibernasiýa ýagdaýyndan başga-da, ulitkalar adaty döwürleýin uky hem görkezýärler. Alymlar ulitkalaryň adaty adam uky sikline meňzeş aýratynlyklary bardygyny anykladylar.Ulitkalar, adatça, iki-üç günüň dowamynda 7 uky döwrüni başdan geçirýärler.Olar bir gezekde takmynan 7 sagat ýaly uky ýagdaýynda bolup bilýärler, soňra bolsa olaryň metabolik aktiwligi täzeden ýokarlanýar. Emma bu uky adamyň ýa-da süýdemdirijileriň uky prosesinden has ýönekeý we beýnisiniň ýoklugy sebäpli, düşünişimizdäki “düş görýän” uky däl.
Uky Prosesiniň Biologik Maksady
Ulitkalar üçin uky ýa-da estiwasiýa ýagdaýyna girmek, esasan, iki sany esasy biologik maksada hyzmat edýär. Iň esasy sebäp gurakçylyk we yssy zerarly suwuň ýitirilmeginiň öňüni almakdyr. Uky ýagdaýynda ulitkanyň metabolizmi peselýär, bu bolsa suwuň bugarmagynyň tizligini minimal derejä ýetirýär.Azyk ýetmezçiligi döwründe ýa-da aşa sowukda hereket etmek we iýmit gözlemek üçin sarp edilýän energiýany tygşytlamak möhümdir. Uky, ulitkanyň gowakda ýa-da ýerastynda goragly ýerde ähli ýaşaýyş funksiýalaryny haýalladyp, uzak wagtlap ýaşamagyna mümkinçilik berýär.
Netijede, ulitkanyň “3 ýyllyk uky” diýilýän ýagdaýy, ölüme garşy göreşmek üçin tebigatyň beren täsin we ajaýyp goralma mehanizmidir.
Oraztaganowa Halyma
Halkara senagatçylar we telekeçiler uniwersitetiniň Dil öwreniş bölüminiň 111-nji toparynyň talyby
