RU
Massaçusets Tehnologiýa Institutynyň (MIT) alymlary Jeýms Webb kosmos teleskopyny (JWST) ulanyp, 12 milliard ýyl ozal ýeňil tizlik bilen syýahat etdiler. 10 milliard dollarlyk ösen teleskopyň kömegi bilen, garaňky materiýanyň syrly tebigaty we älemiň ýaş döwürlerinde aşa gara deşikler barada ajaýyp netijeler ýüze çykaryldy.
NASA, Spaceewropa kosmos gullugy (ESA) we Kanada kosmos gullugy (CSA) tarapyndan işlenip düzülen Jeýms Webb teleskopy, NIRCam atly ýörite infragyzyl kameralary sebäpli bizden milliardlarça ýagtylyk ýyl uzaklykdaky galaktikalardan gadymy ýagtylygy alyp biler. Şeýlelik bilen, JWST tarapyndan ýazylan her bir surat biziň üçin “täze” bolsa-da, aslynda 13 milliard ýyl ozal älemde bar bolan şekili görkezýär. Bu aýratynlyk bilen JWST “wagt maşyny” ýaly işleýär we kosmos taryhy barada ylmy dünýä çuňňur maglumat berýär.
Supermassiki gara deşikleriň izolirlenen ýagtylygy: Kwarslar
MIT astronomlary teleskop bilen 13 milliard ýyl dowam eden kwarslary synlaýarka gyzykly bir hadysa bilen ýüzbe-ýüz boldular. Kwarslar, daş-töweregi gazdan we tozandan sorýan we ägirt uly energiýa çykarýan, älemdäki iň ýagty jisimlere öwrülýän aşa gara deşiklerdir. Bu gadymy kwarslaryň käbiri kosmiki boşlukda izolirlenen bolmagy alymlary geň galdyrdy.
“Bu kwarslar şeýle bir izolirlenen ýaly görünýär, ýeterlik madda bilen üpjün edip boljak zat ýok wagty olaryň nähili ösýändigine düşünmek kyn. Iň uly sorag, şeýle kwarslaryň älemde izolirlenen ýerlerinde nähili emele gelýändigi” -diýip Anna-Kristina Eilers MIT-iň fizika professory aýtdy.
Gözleg geçirýän alymlaryň pikiriçe, bu syrly kwarslaryň emele gelmegi garaňky maddalar bilen baglanyşykly bolup biler. Agyrlyk güýjünden başga belli maddalara hiç hili täsiri bolmadyk bu syrly madda, älemiň ilkinji döwürlerinde gaz we tozany çekmek we iteklemek arkaly planetalar we ýyldyzlar ýaly kosmiki gurluşlaryň döremegine mümkinçilik berdi diýip pikir edilýär. Gözleg toparynyň pikiriçe, bu kwarslar tozan bilen örtülen gizlin galaktikalar bilen gurşalandyr.
Leýden uniwersitetinden Elia Pizzati: “Garaňky materiýa kosmiki ulgamlar, älem modelimiziň iň berk çaklamalaryndan biridir. “Jeýms Webb teleskopy bilen bu kwarslaryň kosmiki torda nirä düşýändigini jikme-jik seljerip bileris” -diýip, bu açyşyň kosmiki ulgamy gözden geçirmekdäki ähmiýetine ünsi çekdi.
Jeýms Webbiň açyşlarynyň syrly geljegi
MIT topary bu adatdan daşary kwarslaryň ösüşiniň syryny açmak üçin has köp gözleg geçirmegi meýilleşdirýär. Gara deşikleriň materiýa bolmazdan ösmeginiň usullaryny öwrenmek kosmologiýa dünýäsine täze gapylar açyp biler. Bu haýran galdyryjy açyş “Astrofiziki žurnallarda ” çap edildi we ylmy dünýäde giňden seslenmegini dowam etdirýär.
Erkin Annageldiýew
Türkmen oba hojalyk institutynyň
Agronomçylyk fakultetiniň
4-nji ýyl talyby
