RU
Garynjalar (Formicidae maşgalasy) tebigatyň iň gowy öwrenilen we iň zähmetsöýer mör-möjekleriniň biridir. Olar Ýer ýüzüniň ähli ýerinde diýen ýaly ýaşaýarlar we olary öwrenýän ylma mirmekologiýa girÿàr.Garynjalar jemgyýetçilikli mör-möjekler bolup, olar uly koloniýalarda ýaşaýarlar. Bu koloniýalar bir ýa-da birnäçe enelik (gyzyl garynjalary), erkek garynjalary we sany köp bolan işçi garynjalary (dölsüz urkaçy garynjalary) öz içine alýar. Garynjalar tebigatda uly ekologiki ähmiýete eýedirler: olar topragyň hilini gowulaşdyrýarlar, dürli haýwanlar üçin iýmit bolup hyzmat edýärler we ösümlikleriň tohumlaryny ýaýratmaga kömek edýärler.
Garynjalaryň esasy görnüşleri (Türkmenistanyň mysalynda).
Türkmenistanda, esasan hem çöllerinde, Messor urugynyň wekilleri giňden ýaýrandyr. Bu garynjalar däneçil garynjalar hökmünde tanalýar, sebäbi olar ösümlikleriň däneleri we tohumlary bilen iýmitlenýärler. Olar däneleri uly mukdarda çöpläp, öz hinlerinde saklaýarlar. Şonuň üçin käbir ekinler üçin zyýanly hasaplanýarlar.
Türkmenistanyň çöllerinde ýaşaýan Messor urugynyň esasy görnüşlerinden käbirleri:
Messor denticulatus
Messor aralocaspius (Gündizine däne çöpleýän görnüşler)
Messor variabilis
Messor intermedium (Gijesine däne çöpleýän we gündiz hininden çykmaýan görnüşler)
Messor excursionis
Messor lamellicornis
Messor subgracilinodis
Messor perententatus
Bu görnüşler ýaşaýan ýerine görä toparlara bölünýärler (çägeli çöllükler, toýun-çägelik çölleri we dag eteklerindäki topraklar).
Başga meşhur garynja görnüşleri (dünýäde):
Attini garynjalar (Kömelek ösdürijiler): Günorta we Merkezi Amerikada duş gelýär. Olar öz hinlerinde ýörite “ýyladyşhanalar” gurup, iýmit üçin kömelekleri ösdürip ýetişdirýärler.
Lasius (Çyglylyk garynjasy/Gara öý garynjasy): Ýewropada giňden ýaýran, kiçi ölçegli işçi we erkek garynjalary bolýar.
Formica (Tokaý garynjasy): Uly, çalasyn we agressiw işçi garynjalary bolup, olar tokaý materiallaryndan uly höwürtgeler (garynja depeleri) gurýarlar.
Solenopsis (Ýangyn garynjasy): Uly koloniýalar döredýärler. Zäherli we agyryly çakmany bilen tanalýarlar.
Camponotus (Düýp garynjasy): Dünýäde 1000-den gowrak görnüşi bar. Köplenç öli ýa-da diri agaçlarda höwürtge gurýarlar.
Garynjalaryň gyzykly aýratynlyklary:
Maldarçylyk: Käbir garynjalar şirejeleri “sygyrlary” hökmünde idedýärler. Şirejeler ösümlik şirelerinden “şekerli süýt” bölüp çykarýarlar, garynjalar bolsa olary duşmanlardan goraýarlar.
”Drakula” garynjalar (Adetomyrma venatrix): Madagaskarda ýaşaýan bu garynjalar, özleriniň gaty iýmiti özleşdirip bilmeýänligi sebäpli, liçinkalaryň derisini dişläp ganyny sorup iýmitlenýärler.
Zombi garynjalar: Cordyceps kömelegi garynjanyň bedenine girip, ony zombi ýagdaýyna getirip bilýär. Kömelek garynjany özüniň ösmegi üçin amatly ýere gitmäge mejbur edýär.
Garynjalar gurluşykda ökde, zähmetsöýer we gaty guramaçylykly jandarlar bolup, olaryň her biri uly bir “şäheri” ýatladýan öz ýaşaýyş ulgamyna eýedirler.
Çolukowa Söýli
Halkara senagatçylar we telekeçiler uniwersitetiniň Dil öwreniş bölüminiň 114-nji toparynyň talyby
