RU
Birleşen Milletler Guramasy 1945-nji ýylda halkara parahatçylygy we howpsuzlygy üpjün etmek, döwletleriň arasyndaky dostlukly gatnaşyklary we adam hukuklaryny ösdürmek maksady bilen döredildi. Birleşen Milletler Guramasynyň 51 agzasy bar şeýlelikde onuň Hartiýasy 1945-nji ýylyň 24-nji oktýabrynda güýje girdi.
Birleşen Milletler Guramasynyň Tertipnamasynyň 2-nji maddasy guramanyň maksatlarynyň arasynda “adam hukuklaryna we esasy azatlyklara hormat goýulmagy” hasaplanýar. Adam hukuklaryna salgylanmalar Sözbaşy we Tertipnamanyň beýleki makalalarynda-da berilýär. Bu salgylanmalar, Birleşen Milletler Guramasynyň “adam hukuklaryna we esasy azatlyklara hormaty artdyrmak” maksadyna nädip ýetjekdigi bilen baglanyşykly.
Birleşen Milletler Guramasynyň bu ugurdaky tagallalary adam hukuklary konwensiýalaryndan, beýannamalar we gollanmalar ýaly beýleki resminamalardan we adam hukuklaryna gözegçilik proseduralaryndan ybarat giňişleýin we yzygiderli ösýän gurluşy ýüze çykardy.
Hak arap sözi bolup, köplük sözi kanun diýmektir. Umuman aýdylanda, “hak” agzalsa, bu hukugyň eýesine degişli ygtyýarlygy aňladýar.
Hak(hukuk); Adamyň talap edip, ulanyp, peýdalanyp biljek güýji. Erkinlik bolsa bir zady etmek ýa-da etmezlik azatlygydyr. Bu azatlyk, adamyň meýletin hereketini görkezýär.
Adam hukuklarynyň we 1789-njy ýylyň raýatynyň fransuz jarnamasynda her bir adamyň erkin dogulýandygy nygtalýar (1-nji madda). Beýanata görä, kanun tarapyndan gadagan edilmedik her bir hereket erkinligi aňladýar.
Adam hukuklary, başga bir sebäpsiz, diňe adam bolandyklary we dünýä ineninden bäri bar bolan zatlardyr; eldegrilmesiz, aýrylmaz we aýrylmaz hukuklardyr.
Diňe bir adam, döwletden garaşsyz, ýaşaýan we birek-birege deň derejede garalýan “şahsyýet” hökmünde düşünilse, “adam hukuklary” diýlip atlandyrylýan hukuklara eýe bolup bilýändir.
Adam hukuklary düşünjesiniň yzlaryny Gadymy Gresiýada we Orta asyrlarda Magna Carta ýaly resminamalarda tapyp boljakdygyna garamazdan, bu döwürde adam hukuklarynyň yzygiderli doktrinasy barada gürleşmek mümkin däl.
Günbatar Ýewropada häzirki zaman döwletiň döremegine baglylykda ykdysady we syýasy ugurda liberalizmiň agdyklyk etmeginiň netijesinde ýüze çykdy.
“Adam hukuklary” ady bilen talaplaryň ilkinji yzygiderli gurluşy, taryhy nukdaýnazardan XVIII asyryň buržuwaz rewolýusiýasyna gabat gelýär (18-nji asyryň resminamalary; 1776-njy ýyldaky Wirjiniýa konstitusiýasynyň başynda Hukuklar Jarnamasy we Fransiýanyň Ynsan Deklarasiýasy) we raýatlaryň 1789-njy ýyldaky hukuklary).
Adam hukuklary; ähli adamlaryň erkin we mertebe bilen ýaşamaga hukugy bar, sebäbi olar hiç hili tapawutlylyk bolmazdan adam jynsyna, ten reňkine, dinine, diline, ýaşyna, milletine, pikirine, milli ýa-da jemgyýetçilik gelip çykyşyna, baýlygyna garamazdan, her kim kanunyň öňünde deňdir.
Adam hukuklarynyň esasy 1948-nji ýylyň 10-njy dekabryndaky Adam hukuklarynyň ähliumumy Jarnamasy we 1950-nji ýylyň 4-nji noýabryndaky Adam hukuklary boýunça Ýewropa konwensiýasyndan emele gelýändir.
Biziň hemmämiz adam hukuklaryny goramalydyrys. Milli we halkara düzgünler ýa-da jemgyýetçilik ygtyýarlyklaryny ulanýanlar adam hukuklaryny we azatlyklaryny çäklendirip bilerler. Şahsy adamlar hökmünde öz durmuşymyzda başgalaryň hukuklaryna hormat goýmakdan başga-da, döwlet edaralarynyň we beýlekileriň işine üns bermelidiris. Gorag ulgamlary biziň üçin bar we şeýle hem olary ulanmaly we olaryň ösmegine goşant goşmalydyrys.
Aýgül HALMYRADOWA,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Hlakara gatnaşyklary institutynyň talyby.
